Ner 10. PAMIĘTNIK WARSZAWSKI czyli DZIENNIK NAUK i UMIEIĘTNOŚCI. Rok 1815. Miesiąc Październik. Pamiętnik Warszawski wychodzi w pierwszym dniu każdego miesiąca. Każdy numer składa się z pięciu przynaymniey arkuszy. Cztery numera składują tom ieden, do którego osobny iest tytuł i reiestr rzeczy. Prenumerata w Warszawie w księgarni Zawadzkiego i Węckiego na ulicy Krakowskie Przedmieście, wynosi półrocznie, bez poczty, Zł. 22. na rok cały 40. Zł. Dostać nadto można tego Pamiętnika, w Krakowie u Józefa Mateckiego, w Poznaniu u Tomasza Szumskiego, w Kaliszu u Gabryela Karpińskiego, w Wilnie u Józefa Zawadzkiego, we Lwowie u B. Pfaffa, księgarzy, iako tez na Pocztamtach w Królestwie Polskiem za cenę nieco wyższą. W państwie Rossyyskiem na Pocztamtach Litewskich 53. zł. 10. gr. rocznie. Listy do kantoru Pamiętnika lub do Redaktora franco przesyłane bydź maią. ROZPRAWA o miastach, czyli myśli względem sposobu urządzenia onych. Bydź użytecznym kraiowi, iest pierwszym każdego obywatela obowiązkiem, który przynosi wraz z powzięciem swego istnienia w towarzystwie ludzkiem. Dobra chęć, praca i usiłowania w uiszczeniu się z tego długu, tworzą proste wykonywanie obowiązków i zrządzają tę przyiemność iakiey wewnętrznie w zamiarach dopełniania powinności, dopełniaiący tychże, doznaie. W tenczas kiedy po tylu wstrząśnieniach bytu oyczyzny naszey, na nowo przystępujemy do prac nad wewnętrznem administracyi naszey urządzeniem, które zastosowane do położenia kraiu, stanowić ma przyszłe nasze uszczęśliwienie, po podaniu propozycji co do administracyi wewnątrz departamentu, podałem równie myśli moie i co do organizacyi miast na ręce JW. Hrabiego Ostrowskiego, Prezesa Senatu, Prezesa Komitetu Prawodawczego, a teraz podaię one całey publiczności, w celu zwrócenia iey uwagi na ten ważny przedmiot, w tey stanowczey organizacyi kraiu epoce: Przy przedstawieniu mych myśli nad organizacyą władzy departamentowey, które miałem honor pod dniem 19. Czerwca r. b. JW Prezesowi wręczyć, w Rozdziale II §. 13. kreśląc stan teraźniejszy miast, nadmieniłem iż osobny co do ich administracyi proiekt podadź, będę sobie miał za powinność. Przyrzeczenia tego ninieyszem mem przełożeniem chcę dopełnić tyle, ile i teoryczne wiadomości, i doświadczenie w ciągu urzędowania dziewięcioletniego w Departamencie Warszawskim, poddadź mi myśli mogło. Do szczęścia ludów narodu, do ich znaczenia i bogactw, niepospolite zaymuie mieysce w usiłowaniach rządu, troskliwość o wzrost przemysłu po miastach, tem samem o dobry byt i szczęście obywateli w nich zamieszkałych. W kraiu Polskim, w zmiennych epokach iego przeznaczeń, różnie stan miast definiować można. Zbliżyćby się należało do początku utworzenia onych, do przywileiów na korzyść tego lub owego miasta przez Panuiącego w tey lub owey epoce nadanych, do ich natury czyli narodowemi czy dziedzicznemi stały się, do praw szczególnie przez powagę starostom nadanych; ia nie wchodząc iak względem politycznego ich znaczenia konstytucya przemówi, pragnę tylko przedstawić co od ostatniey konstytucyi xięstwu warszawskiemu nadaney, było zawadą do ich dobrego bytu, a stąd przez iakie śrzodki stan ich mógłby bydź polepszonym. Powszechne z zaburzeń wojennych wynikające zniszczenie stanu obywateli i mieszkańców kraiu polskiego, dotknąć musiało i obywateli oraz mieszkańców w miastach zamieszkałych. Ogólna ta klęska tem była dotkliwszą dla miast, że etapy woienne w nich zwykle naznaczone były; że ciężar kwaterunkowy oraz podwodowy na stacyach przez geograficzne dróg woyskowych położenie, i miast dotykać musiał. Staranność rządu Pruskiego (że to w czasach pokoiu) rozciągniona na administracyą miast, stanowić może różnicę pomiędzy stanem ich za tegoż rządu, a stanem za rządu Xięstwa Warszawskiego, gdzie miasta departamentu tuteyszego znacznemu uległy wyludnieniu: administracya ich ogólna zupełnemu wyniszczeniu podpadła, a świadkiem są opuszczone po miastach dróg woiennych domy zajezdne i inne, że właściciele lub dzierżawcy zamieszkania swe opuścić byli przymuszeni. Gdy z iedney strony upadek ten miast naszych, powszchney kraiu klęsce przypisać winienem, z drugiey mam za obowiązek oświadczyć, iż wzrost miast przez roztropne i przezorne ustawy rządu polepszonym bydź może, i w tey mierze następnie myśl mą otwieram. ROZDZIAŁ I. Przyczyny tegoczesnego upadku miast. Wskutku ustaw konstytucyi zapadłe pod dniem 10. i 23 Lutego r. 1809 dekreta królewskie (w dzienniku praw tomie I. Nr. 8. i 9. umieszczone) stanowiące organizacyą municypalności i gmin mieyskich, wyiaśniaią iak rząd rozciągał opiekę nad municypalnościami i gminami mieyskiemi; pozostawił on reprezentacyą tak w municypalnościach iako i gminach miejskich, lecz co się dało w exekucyi dostrzedz z doświadczenia nadmieniam. Nayprzód o municypalnościach gdzie rzeczony dekret ich organizacyą ustanowił: ponieważ to były znacznieysze miasta, dobrego skutku z urzędowań tak rady municypalney, iako i prezydenta spodziewać się należało, przeto co było dla dobra municypalności szkodliwem, ich własnemu zaniedbaniu się przypisać należy. Powtóre, gminy mieyskie były policzone bez różnicy ich stanu, położenia korzystnego, co do przemysłu lub ludności, i na tem postanowieniu ucierpiały w Departamencie Warszawskim dwa miasta Łowicz i Łęczyca, do których policzyć można i Rawę, Kutno, oraz Kłodawę, które będąc z wszech względnego położenia zamięszkalszemi i zasobnieyszemi w fundusze, inney protekcyi wymagały. Potrzecie wyżey nadmieniony dekret 23. Lutego r. 1809 (iak się z doświadczenia pokazało) nie mógł bydź tyle korzystnie skutkującym, ile zbawienna myśl tegoż dekretu skutkującym go mieć chciała, z powodów, że złożone w urzędowanie rad mieyskich naydokładnieysze prerogatywy, przez brak oświeconych radzców mieyskich w wielu miastach nie mogły bydź wykonanemi, stąd arbitralność burmistrzów miała nad myślą prawa przewagę, dla obywateli szkodliwą. Poczwarte, obcy interessom miast burmistrze, do miejsca nieprzywiązani, stanu istotnego ani stosunków wewnętrznych obywateli miast niewiadomi, byli obcemi i dla dobra tychże miast; stąd to po częstych zaskarżeniach, udowodnieniach uchybień, przenoszeni z mieysca na mieysce, pozostawiali dotąd niezłożone rachunki, których w zdawaniu rozwlekłość manipulacyyna, w rzeczy samey czcza, trudni dotąd z grosza publicznego usprawiedliwienie się. Popiąte, Burmistrz z prawa, bez wpływu rady mieyskiey (w pewnych tylko epokach lub za upoważnieniem zgromadzaiącey się), sam arbitralnie działaiąc i niewidocznie dokuczać mogąc, stał się omierzłym dla obywateli, a przy boiaźni w nich że dokazać może sam, nim sprawiedliwość na niego uzyskaną będzie, przy niezdolności radzców mieyskich, ich i swoie sprawował urzędowanie. Poszóste, Co nayszkodliwsze dla dobra miast, że tych administracya dozorcza przez władzę powiatową sprawowaną iest. Władza powiatu z dobrami ziemskiemi w wszelkich względach maiąc wiele do czynienia, nie może mieć ani ma sposobności zatrudnienia się dobrem i wzrostem przemysłu po miastach, tyle, ile iey poruczona prawem opieka wskazuie. Ta to iest iedna z szczególnieyszych przyczyn, dla których miasta za rządu Xięstwa Warszawskiego podupadły. Należy koniecznie odosobnić dozór nad miastami od władz powiatowych, a chcąc celu wzrostu przemysłu po miastach dopiąć, podaię: ROZDZIAŁ II. Sposoby wzrostu miast, a w nich przemysłu, handlu i rękodzieł. Zastanawiając się dokładnie nad istotnem przeznaczeniem miast, mogę oświadczyć że mało ich posiadamy w Polszcze. Rzeczywistem przeznaczeniem miast, winno bydź siedlisko wzrostu przemysłu, handlu, kunsztów, rękodzieł, rzemiosł; tymczasem, my znayduiemy tylko nazwisko miast, przywileia nadaiące prawa starościńskie, propinacyi, jarmarków, targów a mianowiciey szynków. Czy te miasta uważam iako narodowe, czy iako dziedziczne szlacheckie, zawsze dostrzegałem że prawa ich nie gruntowały się na innych korzyściach w względzie mieyscowey ich administracyi, jak na dochodach z propinacyi, jarmarcznego, brukowego, targowego, dochodów kahalnych, i tym podobnych; co wszystko ciągnione było naywięcey z osób do miasta nie przywiązanych, tak dalece, że obywatel czy mieszkaniec mieyski nie w własney pracy, lecz w wydatkach przez przybywaiącego na iarmark lub targ szuka korzyści do utrzymywania siebie lub swey familii. Za rozmaitych składów rządu, zaprowadzone te przywileje, trwaią w exekucyi na korzyść jednego (czy to naród, czy dziedzica miasta uważam), lecz dostrzegam zawsze, iż rzeczywiste przeznaczenie miast nie odpowiada właściwemu celowi. Z tego powodu proponowałbym: §. I. Aby zmniejszyć ilość miast, i tym tylko ten tytuł i istnienie pozostawić, które Okażą iż są w stanie utrzymać z dochodów mieyskich Burmistrza, któryby naymniey 1200 zł. roczney pensyi posiadał. Aby iarmarki i targi stosownie do mieyscowych potrzeb bez uchybienia prawu trzeciego były uregulowane. Aby w miastach narodowych, które własności ad a. posiadać nie będą, zaszło oświadczenie rządu, iż gdy w przeciągu lat sześciu przez przemysł, handel i rękodzieła, oraz kunsztów podniesienie nie staną się godnemi; pod zarządzenie woytów gmin pobliższych poruczone będą dopóty, dopóki przez zaludnienie sami burmistrza utrzymać nie potrafią. Aby dziedzice miast pozbawieni byli utrzymania tytułu miast co do ich własności, ieżeli za swym w pływem i dołożeniem się nie potrafią wskazać funduszu, iż to lub owo miasto iest wstanie utrzymania Burmistrza z płacą ad a. wyrażoną. Czego gdyby rządowi nie wskazali, odpadną od praw iarmarkowych, targowych; a względem własności mieszczan, rząd postąpi sobie tak iak względem wszelkich innych obywateli własność nieruchomą posiadaiących, a tem samem wpływ praw dziedzica miasta uszczuplonym będąc, skłoni go do gorliwszego dobrem, miasta zaięcia się. Ze miasta nie posiadaiące własności ad a. i poniższych, w wsie zamienionemi będą, w tym sposobie, że aż do nabycia praw takowych przywileie ich zawieszonemi zostaną. §. II. Przed wykonaniem tego wypadałoby żądać deklaracyi obywateli i mieszkańców respective miasta, iak oni zdania swe oświadczają, wyrazić że rząd pragnie ich wzrostu, zaręcza im równość w obliczu prawa, tak iak konstytucja postanowi, ogłoszone im będą prawa polityczne; lecz chce prawdziwego wzrostu miast, przez zaludnienie, przez wyższą bo przemysłową pracę, przez wzniesienie nawet wewnętrznego handlu. Deklaracya takowa w dziedzicznych miastach przez obywateli dziedziców i obywateli mieszczan, co zaś do narodowych przez Burmistrza i obywateli podpisana, wskaże rządowi iakie miasta co do powyższego artykułu na miasta lub na wsie zakwalifikowanemi będą. §. III. Tak postanowiwszy miasta, trzeba ich exystencyi dopomódz przez zaludnienie i sprowadzenie przemysłu do nich; wypada stąd postanowić; Aby żadnemu rzemieślnikowi oprócz kowala, młynarza, kołodzieja i szewca nie było wolno osiadać na wsi; lecz aby każdy do miasta udawał się na zamieszkanie. Aby i powyżsi rzemieślnicy mieli prawo osiadania tylko w wsiach, więcey nad 20. dymów posiadających, wyiąwszy wsie kościelne i przy głównych pocztowych traktach położone. Aby za zamieszkanie w mieście i nabycie prawa mieyskiego, żadney nie było opłaty, dopiero gdy kto praw zamieszkania w mieście nabędzie, ciężary na gminę mieyską nałożone znosić równie z innemi będzie obowiązany. Aby wszelkie opłaty do cechów i konfraternii były zniesione, zaś prawo tylko odbywania professyi, rzemiosła, kunsztu, handlu aby były nadawane przez patent od Burmistrza czy Prezydenta wydawać się maiący, z podpisem dwóch biegłych konfraternii lub cechu, nie tamuiąc biegu wszelkich użytków konfraternialnych z ich własności, dla wspierania podupadłych członków konfraternii. §. IV. Wszelkie nakładanie podatków na przedmiot kunsztu, handlu, przemysłu, rzemiosła, rękodzieła i t. d. iest zgubą dla wzrostu miast; nie dla tego ażeby mieszkańcy miast nie mieli ponosić ciężarów publicznych, lecz dla tego że ten ciężar do obiektu przemysłowego iest zastosowanym. Przykro wspomnieć, iak uciążliwemi były podatki osobistego i patentowego na ludzi trudniących się przemysłem, rozciągnione zarówno na naczelnika fabryki lub rękodzieła, tak iak odnogą tylko od teyże fabryki lub rękodzieła będącą osobę. Należy po miastach pozostawić tylko podatki gruntowe na właścicieli; gdyby te, iako to podymne, nie były dostarczaiącemi, podwoić ie, a podatek konsumpcyi iest dostatecznym ciężarem podatkowym, na wszelkich innych mieszkańców miast własności nieruchomey nie posiadających. Symplifikacya bowiem podatków i skrócona formalność spisu onych, stanowią ulgę dla kontrybuenta a pewność dla skarbu. Nauczyło doświadczenie, że nim taryffy podatkowe przeszły przez rewizyą kalkulatury podprefekturalney, prefekturalney i ministeryalney, minęło lat dwa i więcey; a podatek iuż stał się niepewnym, kiedy przedmiot z którego miał wpłynąć z mieysca zniknął. § V. Swobody nadadź należy cudzoziemcom, tak iak były, to iest przez lat sześć od momentu zamieszkania aby byli wolni od podatków, składek, kwaterunków, podwod, i zaciągu do woyska. §. VI. Gwardye narodowe są iedną z celnieyszych przyczyn upadku obywateli po miastach zamieszkałych, odrywaią ich od zarobkowania, od pracy na wzbogacenie własnego bytu i swobod familii co do ich maiątków successive, tem samem nigdy obywatelowi nie dozwalaią bydź zamożnym. Zniesienie gwardyy narodowych iest konieczne, dotąd bowiem były one służalcami podprefektów, burmistrzów i t. d. Myśl tworzenia onych nie była inną, iak złożenie w ręce obywatela prawdziwey siły narodu, bronić granic państwa i iego praw gotowey, wtenczas, kiedy woysko liniowe za granicą na nowe przeznaczenie wysłanem bydź musiało. Myśl ta wcale inny brała obrot w kraiu naszym. Żołnierz zależący od innego dowództwa, był ciężarem kwaterunkowym temu samemu obywatelowi, który za niego strzegł bezpieczeństwa miasta, magazynów, więzień, składów skarbowych i t. d. Stąd to za zniesieniem gwardyi, straż węwnętrzna wetenarom lub milicyi po większych miastach, na którąby była składka, koniecznie zostawioną bydź winna. Wszakżeż dla nienaruszenia prerogatyw obywatelskich, spisy gwardyy mogą bydź zawsze w urzędach administracyynych, aby w gwałtownych tylko potrzebach obywatele zmienieni w gwardyą tworzyli siłę zbroyną. §. VII. Pisząc o polepszeniu stanu miast w kraiu naszym, nie można pominąć projektowania organizacyi ludu wyznania Moyżeszowego. Zastanawiając się nad tą materyą, trzeba ią koniecznie wziąć rozciągley, niżeli w obrębie zamieszkania ich po miastach. I tak, chociażby konstytucya przypuściła tę klassę łudzi do tollerancyi, myśl ta prawa nie odpowie w wykonaniu zamiarowi, ieżeli nie zastanowiemy się Nadewszystko, że przesądy nie z czystey religii, lecz z fanatycznych a wkorzenionych w lud Izraela prawideł wynikaiące, przez ustawy rządu uprzątnione nie będą Wiele o tem z rozmaitemi i kahalnemi i duchownemi starozakonnemi mówiłem. Starzy nie chcą zmienić tych przesądów, ale radziby aby młodzi zmienili one Młodzi radziby ie zmienić, lecz odwołuią się zawsze, iż rozkazu rządu na to potrzeba. Już w tym oświeceńszym wieku w kraiu naszym liczyć można dwie trzecie części mieszkańców starozakonnych, którzy by byli za przebraniem się, za goleniem bród, zgoła za nieróżnieniem się powierzchownemi znakami od innych mieszkańców starozakonnych. Chcąc ich zwolna przywieść do cywilizacyi, wypadałoby w zględem nich postanowić Naprzód Ze znoszą się kahały, i kahalni, zostawuie się tylko duchowieństwo, a mieszkańcy starozakonni równie z innemi mieszkańcami przez właściwe władze będą administrowani. Powtóre. Gdy trudno będzie z początku dociec pewnych stosunków tego ludu, przeto dla informacyi urzędom mieyscowym, wybrani będą pewni doradnicy w każdem mieście, którzy żadney władzy ani magistratury,. ani innego znaczenia nie powinni posiadać, iak tylko, aby odpowiedzieć do protokołu na zapytania, iakieby im przez władze sposobem informowania się czynione były. Potrzecie. Temi doradnikami nie mogą bydź iak tylko ci, którzy z swą familiią ubiorami różnić się nie będą, i dzieci swe do szkół publicznych posyłać. Poczwarte. Aby żaden z starozakonnych nie miał prawa nabycia własności gruntowey, ieżeli się różni ubiorem od innych mieszkańców, zaś ci którzyby go porzucić nie chcieli a własność gruntowną posiadaią, aby do odprzedania iey byli znagleni. Popiąte. Mienie browarów, gorzelni, szynków, trunków krajowych, powszechnie starozakonnym zakazać należy, wyiąwszy handel trunków zagranicznych. Poszóste. Wszyscy starozakonni, ieżeli nie trudnią się gospodarstwem rolniczem, rzemiosłami, lub kunsztami, aby do miast na zamięszkanie ściągnieni byli. Posiódme. Tym wszystkim, którzy lat 18. nie skończyli oboiey płci osobom, aby przebranie się natychmiast było nakazanem, w sposób przez innych mieszkańców chrześciańskich używany. Poósme. Aby wszystkim mieszkańcom starozakonnym nadane było nazwisko familii, które dziedzicznie nosić winni, oprócz swych imion i nazwisk do kontrollowania trudnych. Podług tych zasad postępuiąc, klassa ta mieszkańców, z wolna użyteczną stanie się kraiowi, ieżeli ieszcze posiadłości sposobem emphiteutycznym w dobrach narodowych z pewnemi dobrodzieystwy nadane mieć będzie. §. VIII Do wzrostu przemysłu przyczyniać się będzie nadanie znaków honorowych, za szczególnieysze w fabrykach i kunsztach wyższego rzędu dystyngwowanie się. ROZDZIAŁ III. O wewnętrzney miast Administracyi. §. IX. Wszelkie przywileleie i prawa służące dotąd Ekonomiom mieyskim, równie dziedzicom po miastach dziedzicznych, nienaruszenie pozostać winny, wszelkie inne należy znieść, i administrować ie wypada równo w wszelkich względach podług ogólnych zasad konstytucyi; tego wymaga porządek, iedność, i ieden cel podniesienia wszystkich ogólnie miast, które staną się tego godnemi podług poprzedniczego rozdziału artykułu I. §. X. Znieść należy różnicę pomiędzy municypalnościami a gminami mieyskiemi, wszystko pod nazwiskiem miasta pozostać powinno. Znieść równie należy nazwisko Burmistrzów, iako nienarodowe a zwrócić wszędzie Prezydentów. §. XI. W wszelkich miastach dziedzicznych które się staną tego nazwiska godnemi, znieść koniecznie należy pańszczyzny, a takowe zamienić na czynsze pieniężne za układem z dziedzicem, przez sądową iurisdikcyą z mocą obowiązuiącą sukcessorów oboyga stron. §. XII. Miast administracya opierać się winna na funduszach ich własnych ekonomicznych, powiększenie onych zależeć winno od proiektów, iakie same podadzą pod zatwierdzenie rządu, którego approbacya stanowić będzie moc obowiązuiącą. §. XIII. Żadna władza sądowa cywilna od władz mieyskich zależeć nie może, oprócz władzy administracyyney i policyyney; rzeczy skarbowe i woienne podług szczególnych rządu prawideł odbywać się winny. §. XIV. Naczelna władza administracyyna w mieście, winna bydź przy prezydencie mianowanym przez króla; odbywa się kollegialnie w miastach więcey nad 5000. ludności mających, z pomocą sześciu radzców przez elekcyą wybranych; w innych z pomocą 3. równie obieralnych; prezydenci powinni bydź płatni, radzcy bezpłatni, co szczególnym pozostawuie się urządzeniom. §. XV. Płaca prezydentów zależeć będzie od względów na mieyscowość, co równie przy wykazie dochodów i potrzeb domieszczone bydź może. §. XVI. Prezydent bez radzców sam wykonywa rozkazy rządu, i władza policyyna iest przy nim samym; tam tylko gdzie zachodzą materye kassowe i ciężarów obywateli, kollegialnie działać jest winien. Szczególniey król mianować winien zdolnych burmistrzów, do miast departamentowych i stołecznych powiatowych, do innych minister spraw wewnętrznych, zawsze z kandydatów przez władzę departamentową podawanych; ile tylko można do mjeysca przywiązanych. ROZDZIAŁ. IV. O dozorowaniu miast przez rząd. §. XVII. Jak iuż wyżey nadmieniłem, dobro miast wymaga koniecznego odłączenia onych z pod władzy powiatowey, a ztąd gdy wiemy z doświadczenia iż za rządu pruskiego znaczny onych był wzrost dla tego, iż pod szczególnemi zostawali naczelnikami (Kriegsrath und Steuerrath} zwanemi, przeto z naywiększą pewnością uznaiąc ustanowienie kommissarzy nad miastami za pożyteczne, dwóch takowych na departament warszawski proponuję, to iest Warszawskiego i Łowickiego. Obowiązki ich naznaczam, w ogólności: Dozór nad Burmistrzami, a zatem czynności tak policyi iako też adininistracyi. . Dozór nad kassami wszelkiemi tak publicznemi iako i mieyskiemi wobwodzie miast, wyiąwszy kassy powiatowe, pocztowe i loteryine; w szczególności zaś W względzie woyskowym. Zwierzchni dozór nad kwaterunkiem po miastach. Obmyślenie i utrzymywanie lokalności na koszary, lazarety, magazyny i domy wartowe, oraz dostarczenie wszelkich potrzeb, wyiąwszy produkta. Dostawienie z miast nowo zaciężnych do woyska: co do tego punktu, to w sposobie uregulowania następować winno pod działaniem władzy powiatowey W względzie administracyynym przedmioty gospodarstwa kraiowego, iako to: podźwignienie handlu, mnożenie fabryk i rękodzieł; dozór nad konfraterniami i cechami, melioracyia stanu budowli, zapobieganie upadkowi budowl po miastach, przez obmyślenie łatwości budowania się, wskazując do tego place i tanność potrzebnego materyału, nie mniey baczenie iżby właściciele nie opuszczali się w reparacyach, a nakoniec zwierzchni dozór nad funduszami miast i tych rozrządzeniem, nad kahałami i wszelkiemi publicznemi instytucyami. W względzie policyynym. tak urządzenia tyczące się bezpieczeństwa kraiu, iako też tax, miar i wag, dla zapobieżenia nadużyciom z krzywdą publiczności, w ich urzędzie traktowane bydź winny podług zwierzchnich ustaw; i w tym celu milicye mieyskie pod ich winne zostawać rozkazami. W względzie nakoniec skarbowym. urządzenie podatków i wszelkich opłat z miast przypadaiących, bądź stałych, bądź niestałych. Rewizya wszelkich kass publicznych po miastach czy zwyczayna,. czy nadzwyczayna, na rozkaz władz wyższych. Sledzenie po miastach defraudacyy i innych okoliczności skarbowi publicznemu szkodę zrządzić mogących. Zgoła nowi ci urzędnicy winni bydź co do miast Kommissarzami mieyscowemi rządu, iakich do dozoru przy wolności i prawach miastom służących utrzymywać wypada; powinni oni reprezentować urzędników administracyynych, skarbowych i policyinych; pełnić obowiązki dotychczasowych inspektorów wydziałowych z strony skarbu ustanowionych co do miast, iako też Intendentów departamentowych policyi, mimo interessów miast czyli tych porządku dotyczących się; w pierwszych dwóch względach zostaią oni pod magistraturą departamentową, w ostatnim, to iest policyynym, pod Prezesem w departamencie zostawać winni. §. XVIII. Nie przystępuię ia tu ieszcze tak dalece szczegółowo do przepisywania instrukcyi, iakim sposobem każdy szczebel wyżey wytkniętych czynności, przez takowych kommissarzy do skutku doprowadzonym bydź winien, lecz przekononany iestem, że dla dobra służby publicznej tak iak dla dobra miast, wiele należy na tem, aby urzędnik maiący ważne sprawować obowiązki, gorliwość należną i potrzebne tak teoryczne iako i praktyczne posiadał do tego wiadomości. Przy zachowaniu koniecznych na to względów naznaczaiąc rzeczonym Kommissarzom tyle obowiązków, wypadnie nadadź im pomocników, co w stosunku do dotychczasowego rzeczy położenia aby z pewną oszczędnością dla skarbu publicznego nastąpiło, następną czynię propozycyą. Rzecz aż nadto widoczna, że po odłączeniu czynności mieyskich od Podprefektów, większe tych obowiązki iuż tylko z dostarczania produków do magazynów, i na potrzebę publiczną podwód składać się będą, w których to obudwu względach i Burmistrze czy Prezydenci miast ich zaleceniom ulegać winni. Skład zatym przyszły władzy powiatowey przy zostawieniu kancellaryi, którą w poprzedniczym mym proiekcie wyraziłem, co do dotychczasowego stanu rzeczy zmnieyszy się zawsze w każdym powiecie, o 1. Kalkulatura zł. 1,800 2. Kancelistów zł. 1,000 Razem zł. 2,800 Te wydatki mogą bydź bez naymnieyszego uszczerbku w służbie publiczney oszczędzone, a to uczyniłoby w 12. powiatach departamentu Warszawskiego zł. polsk. 33600. Mimo tego na ninieyszym proiekcie, oszczędzałyby się: płaca dla iednego Intendenta policyi i trzech Inspektorów wydziałowych skarbu publicznego, których naymniey z kosztami podróży rachuiąc: po zł. 6000 zł. 24000 z tego rośnie fundusz zł. 57,600 Kommissarzy zaś miast w tym departamencie dla każdego następny proponuię etat pensyi. 1. dla każdego zł. 5000 2. dla 1. Rachmistrza zł. 2500 3. dito Pisarza zł. 2000 zł. 9,500 czyli gdyby ich było 2. razem zł. 19,000 i tym sposobem mniey zł. 38,600 dla skarbu oszczędziłoby się; służba z większą korzyścią iak dotąd prowadzonaby była. Pozostaie nakoniec obmyśleć dla tychże kommissarzy mieyskich fundusz na utrzymanie ekwipażów, wszelkie bowiem podróże bez naymnieyszego uciążenia departamentu odbywać winni; tudzież na potrzeby kancellaryi i utrzymanie applikantów, dla których tamże najlepsza byłaby do ćwiczenia się w służbie pora. Na te przedmioty i usługi w kancellaryi, przeznaczyć możnaby cztery procent od wszelkich realnych dochodów kass ekonomicznych mieyskich (do których składki i dodatki nadzwyczayne nie należą), po tyleż z kass kahalnych, których cała organizacja naybliż[e]y dotyka się. Organizacyą podobną ninieyszem proiektuiącey się, przepisuie konstytucya Xięstwu Warszawskiemu nadana w tytule VIII pod innym tylko nazwiskiem, mianowicie municypalnościami, których urządzenie dekretem królewskim z daty 10. Lutego r. 1809 zapadłym wstrzymane zostało. W urzędzie tego kommissarza miałby rząd ową pośrzednią władzę, czuwaiącą nad dobrem miast a wykonywaiącą ustawy rządowe. §. XIX. Nakoniec ściśle zastanawiaiąc się nad istotnym wzrostem miast i swobodami ich mieszkańców, uznaię konieczną potrzebą usunięcia, urzędów konsumpcyynych, które są tylko szykaną, ciężarem dla skarbu, zwiększeniem korrespondencyi. A wrzeczy samey nie wspierarą skarbu tyle, ileby należało. Zeby się skarb zapewnił o rzeczywistym wpływie ceł i akcyz, radziłbym Naprzód zrobić przez trzyletnią frakcyą z dotychczasowych dochodów ogólny wykaz, ile na każde miasto respective przypadałoby podatków niestałych z konsumpcyi. Powtóre bez puszczania w licytacyą na korzyść tylko spekulantów odbywać się mogącą, zobowiązać mieszkańców do wnoszenia anticipative w terminach kwartalnych przypadaiących z trzechletniey frakcyi kwot. To zobowiązanie się powinno bydź in solidum, że ieden za drugiego wszelkim swym maiątkiem iest odpowiedzialnym, że drogą administracyyną wszelka własność każdemu na satysfakcyą skarbu zaięta bydź może, zaś miastu pozostawić wewnętrzny pomiędzy sobą o wypłatę układ. Nakoniec dla tym pewnieyszego ieszcze wpływu, fundusz z takowych podatków przeznaczyć na pensyą urzędników listy cywilney, których interesem będzie przez to nie dozwalać zaległości onegoż, w tym razie gdy pensye oparte będą na tym funduszu, po opłaceniu onych skarb pozostające reszty, ieżeli się okażą nad generalny etat, niezawodnie wniesione mieć będzie. Tym sposobem ukróci się dotychczasowa zamatwanina co do poboru cełł oraz akcyz, zrządzi się mięszkańcom spokoyność, umnieyszy się officyalistów i zapobieży się wszelkiey szykanie oraz zdzierstwom. Myśli te moie oddaiąc pod światłą decyzyą, polecam opiekuńczey rządu kraiowego władzy miasta oraz ich mięszkańców, którzy składaiąc znaczną część mieszkańców narodu, dobrym swym bytem przyłożą się znacznie do pomyślności i dobrego bytu narodowego. w Warszawie dnia 15. Lipca 1815 roku. Franciszek Nakwaski. Te myśli moie były udzielonemi ieszcze przed ogłoszeniem zasad do konstytucyi królestwu Polskiemu nadaney; po ogłoszeniu oney dostrzedz się się dało, iż miasta, podług swych praw przez same siebie rządzonemi będą. Artykuł ten zasad konstytucyynych nie wiem iak przez urządzenia oddany będzie; ale zdaie się bardzo trafiać do tego czego wzrostowi miast koniecznie potrzeba, to iest: aby samym sobie pod dozorem rządu oddanemi były. Rząd Pruski w spokoyney rządzenia tym kraiem epoce, doznaiąc ciągłego uiszczania się w podatkach publicznych, przez zamożnych w owym czasie obywateli i mieszkańców, funduszami z wewnętrznych ogromnych wpływów skarbu publicznego, wspierał wzrost miast, odosobnił ie co do szczególnego dozoru, i tym sposobem nie możemy zaprzeczyć, że stan ich w rzeczy samey był kwitnącym. Epoka exystencyi xięstwa warszawskiego była wcale różną od poprzedniczey spokoyney. Wycieńczenie ogólne, przez ciągły pobyt woyska, przez nadzwyczayne zwiększenie ciężarów, przez niezbędne ofiary w ludziach, podatkach i składkach, zubożyło kray nasz, i w względzie stanu państwa i w szczególney obywatelów zamożności. Od początku, stopniami przypatrując się z obowiązków urzędu coraz większemu upadkowi dobrego bytu w kraiu, uważałem, że polepszenia zależą ieszcze od śrzodków iakie przedsięwziąć i stanowczo ude[c]ydować iest w naszey mocy. Tak iest wielka łączność stanu obywateli ziemian ze stanem obywateli i mieszkańców miast, ze trudno a nawet niepodobna myśleć o dobrem bycie pierwszych, ieżeli względem drugich, stosownie do obecnego stanu rzeczy wyraźnie i zasadnie nie będzie wyrzeczono. Polityczne prawa stanom służące w całey obszerności wzięte, maią wielki wpływ na dogodne urządzenie wewnętrzney miast administracyi, czyli ich gospodarstwa. Rządzący maiąc wobec swych ustaw co do politycznego stanu rządzonych prawidła filozofii, ekonomii polityczney, i ściśle pragnąc one na rządzonych sprowadzić; uyrzy w ostatnim szczeblu, że te albo nie będą zrozumianemi, albo tak śmieszne w końcu okażą się, iż niepodobna będzie z należną gorliwością o ich dopełnienie starać się. Doświadczenie i obeznanie się z administrowanemi, tworzy prawdziwe wyobrażenie iak względem mieszkańców postępować należy, iżby rząd uczynić pewnym w iego obszernych prawach, a rządzonym dogodne onemi gospodarowanie sprawić. W uwagach mych iakie podałem i iakie dlatego podaię do do publiczney wiadomości, w zawodzie dobrey kraiu administracyi, wyrażałem się w stanowczych propozycyach. Poważam wszelkie z prawey nauki wynikające propozycye liberalne, ale iako obeznany z administracyą iestem tego zdania, że nim w całey zupełności myśl praw co do wolności i równości stanów w politycznym względzie nastąpić będzie mogła, przygotowawcze urządzenia któreby do tego celu doprowadziły, są koniecznemi. Ostatnie to moie rozumowanie ściąga się mianowiciey do ludu starego zakonu. Nic rozsądniejszego w moralnym myślenia sposobie iak Tolerancya; zasada ta stała się powszechną: ale nicby nie było nagannego, gdyby uprzątnąć przesądy w uporze nie stanowiącym wyznania, lecz odróżniającym od innych kraiu mięszkańców. Rząd rozciągający opiekuńczą władzę nad wyszelkiey religii czy wyznania mięszkańcami, ma prawo wyrzec na ich dobro swą wolę. Ciemny przy tem fantastyczny po większey części lud wyznania Moyżeszowego w kraiu naszym, ięczy pod desptoyzmem swych kahalnych; umysł iego skrępowany władzą uprzedzenia duchownego, nigdy się nie może wznieść ani do cywilizacyi zbliżyć. Lud ten tworząc iedną familią w właściwym obrębie, zasadza swe szczegółowych osób utrzymanie na ogólnych massy iego siłach, zamożności bogactwach i wpływach; przywykły do próżniactwa (co do poniższych mówiąc) bardziey w niem smakuie niż w pracy. Stąd to potrzeby swe a raczey wydatki na nie ogranicza. Rozmnażanie się iego iest celem usiłowań zarządzających familiami. Rozmnażanie się to, tworzy coraz większą ich ludność, lecz zwiększa potrzeby, a przy małych korzyściach, ogranicza swobody życia towarzyskiego. Jeżeli uważamy tę klassę ludzi za szkodliwą dla moralności naszych włościan przez ropaianie onych, wyrzeczmy raz, że im propinacyą trudnić się nie wólno, zawsze z tym dodatkiem mniemałbym, aby ci którzy cywilizacyi dowiodą, wszelkich dobrodzieystw z praw obywatelstwa wynikaiących stali się godnemi. Kończę tę mą rozprawę na oświadczeniu, że interes wzrostu miast zaiąć winien wszelkie nasze usiłowania; gromadźmy się ku dopięciu celu tego, wspólnem zebraniem myśli potrzebnych, a zrobiemy prawdziwą przysługę bogactwu narodowemu. Franciszek Nakwaski.